پندار پدیا؛ تبشیر در لغت به معنای «بشارت دادن» و «مژده آوردن» است و خود واژه انجیل نیز به معنای بشارت و نوید است. [1] اصطلاح تبشیر در قرون اخیر از نظر مفهوم و مصداق توسعه یافته و به هر نوع خدمت یا مأموریت (Mission: میژن در زبان انگلیسی و میسیون در زبان فرانسوی) برای اعتلای «کلمه مسیح» در داخل یا خارج از جوامع مسیحی، اطلاق می‌شود. جریان مسیحیت تبشیری بدون در نظر گرفتن اختلافات فرق و مذاهب مسیحی با تشکیل اردوگاه صلیبی در سطح جهان، با تمامی امکانات اقدام به جذب پیرو از میان مسلمانان و پیروان ادیانِ دیگر می‌نمایند.
شروع اقدامات جدّی تبشیری را می‌توان از دوره جنگ‌های صلیبی دانست. غالب این اقدامات، ظاهراً در جهت ترویج دین مسیح بود، اما در اصل با هدف بازپس‌گیری سرزمین‌های ازدست‌رفته مسیحی و تصرف سرزمین‌های اسلامی صورت می‌گرفت. [2] به‌طورکلی شواهد تاریخی گواه بر این است که گاهی مبشّرین مسیحی، پیشاپیش استعمار در حرکت بوده‌اند. جواهر لعل نهرو، نخست‌وزیر هند می‌نویسد: ابتدا مبلغان مذهبی و به دنبال آن کشتی‌های جنگی می‌آیند و بعد هم تصرف اراضی شروع می‌شود. [3] هانس کونگ، از اندیشمندان مسیحی معاصر، این واقعیت را انکار نمی‌کند و می‌گوید: در تمام قرون گذشته مبلغان مسیحی در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و به‌ویژه معنوی و فرهنگی یقیناً تابع انگیزه‌های تبلیغی قدرت‌های استعماری بوده‌اند. [4]
در دوره جنگ‌های صلیبی یکی از فرقه‌های مسیحی به نام کلونیان در اندلس به مبارزه فرهنگی با مسلمانان پرداخت که این مبارزه با ظهور پطرس مکرّم در مقام رهبر فرقه به اوج خود رسید. پطرس مکرّم، به خلاف اسقفان دیگر که راهبان دیرنشین را تنها به نیایش و ترک دنیا و تجرد و نیز کارهای بدنی ترغیب می‌کردند، ارشاد مردم را از طریق خطابه و تبشیر و مناظره واجب دانست. وی به همین منظور در سال ۱۱۴۲ مـ برای سرکشی به صومعه‌های کلونیان به اندلس سفر کرد و برای مجهز کردن مبشران مسیحی به سلاح مناظره و مجادله، مترجمان معروفی چون رابرت کتونی را برای ترجمه قرآن کریم و متون عربی ــ به‌ویژه متون جدلی که بر ضد مسلمانان نوشته شده بود ــ به کار گرفت. نتایج کوشش‌های پطرس مکرّم که به «مجموعه کلونیان» معروف شد، آغاز ایجاد کانونی در غرب برای تحقیق درباره اسلام بود. [5]
ظهور فرایرها
این اوضاع از قرن سیزدهم میلادی با تأسیس سلسله‌های تبشیری جدید شدت گرفت، به این صورت که در برابر راهبان و مانک‌ها، سلسله‌هایی از فرایرها (Friar) را برعهده گرفتند. اصطلاح فرایر یا برادر روحانی به طلبهٔ دینی صدقه‌گیر کاتولیک گفته می‌شود که هنوز به درجات بالاتر کلیسایی نظیر کشیشی و اسقفی نرسیده؛ اما سه سوگند فقر، پرهیزکاری و اطاعت ادا کرده است.
فرایرها برخلاف مانک‌ها، حق مالکیت بر اموال را نداشتند و می‌بایست برای خدمت به فقرا و تبلیغ مسیحیت پیوسته آماده مسافرت می‌بودند و در صورت لزوم با پای‌برهنه و شکم‌خالی به‌سوی محل مأموریت خود به راه می‌افتادند و با گدایی خود را سیر می‌کردند.
فرایرها فرقه‌های مختلف داشتند که چهار فرقه فرانسیسکن (Franciscans)، دومینیکن (Dominicans)، اگوستِیَن (Augustinians) و کَرْمِلی (Carmelites) فرقه‌های اصلی بوده[6] و همچنین نُه فرقه کوچک‌تر به‌عنوان فرقه‌های فرعی این جریان به‌حساب می‌آیند. فرقه‌های فرعی این فرایرها عبارت‌اند از:
۱. تثلیث‌گرایان (Trinitarians)
۲. مرسداریان‌ها (Mercedarians)
۳. مستخدمان (Servites)
4. صغیران (Minims)
۵. محفل سوم نظم فرانسیس مقدس (Third Order Regular of St. Francis)
6. کرملی‌های پابرهنه (Discalced Carmelites)
۷. اگوستین‌های مغروق در بحر تفکر (Augustinian Recollects)
۸. تثلیث‌گرایان پابرهنه (Discalced Trinitarians)
۹. محفل توبه – ریاضت (Order of Penance)
این فرقه‌ها از قرن پانزدهم میلادی به بعد برای تبشیر به ایران آمده و تنی چند از این مبشران پس از دیدار با شاه‌عباس اول به‌عنوان سفیر دربار صفوی نزد پاپ اعزام شدند. [7]
از شاخص‌ترین فرایرها، أنطون زخور رافائیل [8] با نام مستعار رافائل دو مانس [9] بود که از ۱۶۴۴ تا ۱۶۹۶ مـ در ایران اقامت داشت و کتاب اوضاع ایران در ۱۶۶۰ مـ را نگاشت که حاوی اطلاعات بسیار سودمندی درباره ایران برای دولت فرانسه بود. [10]
مهم‌ترین مبشر قرن سیزدهم جیووانی دی پیترو دی برناردون [11] مشهور به فرانسیسِ آسیزی [12]، مؤسس فرقه فرانسیسکن، بود، وی، برای تبلیغ آیین مسیح به میان مسلمانان شامات و فلسطین و مصر رفت، اما پس از آنکه دید صلیبیان، مسلمانان را می‌کُشند و اموال آنان را غارت می‌کنند، به ایتالیا بازگشت و در ۱۲۲۱ مـ از ریاست فرقه دست کشید. [13]
سخت‌کوش‌ترین مبشر در این زمان رامون لول [14] (۱۲۳۴ -۱۳۱۶ مـ) اهل اسپانیا بود، به نظر او بهترین راه بازپس‌گیری ارض مقدّس، تبلیغات صلح‌آمیز با هدف مسیحی کردن تمام مسلمین بود، در طرح‌های وی، جنگ فقط نقش تقویت کننده داشت، او اعتقاد داشت که فراگیری عربی و سایر زبان‌های رایج جهان اسلام برای مبشران ضرورت دارد.
رامون لول در میرمار مدرسه‌ای بنا نهاد که در آن به راهبان عربی می‌آموخت، احتمالاً در نتیجه کوشش وی شورای وین در ۱۳۱۱ مـ مصمم شد برای تدریس زبان‌های عربی و تاتاری در دانشگاه‌های پاریس و لیون و سالامانکا، کرسی‌هایی ایجاد کند، درنتیجه نخستین گام برای مطالعات خاورشناسی در اروپا برداشته شد، او برای مسیحی کردن مسلمانان به افریقا رفت و در تونس به جهت اهانت به اسلام، به دست مردم خشمگین کشته شد. [15]
همچنین از نیمه اول قرن شانزدهم به بعد در پی تأسیس انجمن یسوع [16] در رم در ۱۵۴۰ مـ، نهضت تبشیر رونقی دیگر گرفت. انجمن عیسی (معروف به یسوعی‌ها و همچنین ژزوئیت‌ها) فرقه‌ای مذهبی وابسته به کلیسای کاتولیک بودند. اعضای این فرقه را یسوعی، به معنی سربازان مسیح و پیاده‌نظام پاپ می‌نامند. علت این نام‌گذاری این است که مؤسس این فرقه که سنت ایگناتیوس لویولا [17] نام دارد قبل از کشیش شدن شوالیه بود. منظور از یسوع معلمان مسیح است. یسوعی‌ها خود را سربازان سپاه دیانت می‌خواندند.
اعضای این انجمن کوچک که چندی بعد در سراسر جهان ریشه دوانید و به یسوعی یا ژوزئیت شهرت یافتند، تعهد کردند که برای اعتلای «کلمه مسیح» به فلسطین یا هر کجای دیگر که پاپ دستور دهد، بروند.
اولین مبشر یسوعی که به سرزمین‌های اسلامی آمد، فرانسیس اگزاویر [18] بود. او در ۱۵۴۲ مـ به همراه استعمارگران پرتغالی به بندر گوآ در هند رفت و چندان در تبشیر توفیق یافت که کاتولیک‌های روم او را پولس رسول نامیدند. [19]
اگزاویر در ۱۵۴۹ به ژاپن رفت و پس از سفر به چین، دوباره در ۱۵۵۲ مـ به بندر گوآ مراجعت کرد و بنا به قول اغراق‌آمیز یسوعیان، روی‌هم‌رفته هفتصد هزار تن را در شرق مسیحی کرد و به همین دلیل او را «حامی میسیون‌های برون‌مرزی» در کلیسای کاتولیک دانسته و قدیس به شمار آورده‌اند. [20]
با این‌همه حتی خود نویسندگان مسیحی از نیرنگ‌های او برای مسیحی کردن بومیان شرق، از جمله شیوه‌های تفتیش عقاید و سوءاستفاده از قدرت نظامی و اداری استعمارگران پرتغالی و بی‌اعتنایی به فرهنگ شرقی، نژادپرست بودن و اقدامات شوونیستی او انتقاد کرده‌اند. [21]
پس از مرگ فرانسیس اگزاویر برادرزاده او ژروم اگزاویر [22] (متوفی ۱۶۱۷ مـ) از پرتغال به هند آمد تا جانشین او شود. این مبشر پرکار در هند، کتابی با عنوان آینه حق نما به فارسی نوشت و در آن اسلام را محکوم کرد و به تبلیغ مسیحیت در میان مسلمانان آنجا پرداخت [23] درحالی‌که مبشران کاتولیک در جهان اسلام به تبشیر می‌پرداختند، در اروپا نهضت اصلاح دینی (پروتستانتیزم) در برابر کلیسای کاتولیک پدید آمد.
تبشیر و پروتستانیسم
رهبران پروتستان در آغاز از فعالیت‌های تبشیری استقبال نمی‌کردند، درعین‌حال، مارتین لوتر در ۱۵۴۳ مـ انتشار ترجمه تازه‌ای از قرآن را در اروپا همراه با دو ردیّه و برخی متون دیگر، به نام مجموعه طلیطله، در اروپا تنها به این دلیل روا دانست که معتقد بود مایه تقویت ایمان مسیحیان می‌شود. [24]
از اوایل قرن هفدهم مـ پروتستان‌ها نیز اندک‌اندک به فکر تبشیر افتادند. پیشاهنگ این کار مبشری آلمانی به نام پتر هایلینگ [25] (متوفی ۱۶۵۲ مـ) بود که برای فراگیری زبان عربی نخست به ملتا رفت و از آنجا برای تکمیل دانش خود درباره اسلام به مصر سفر کرد.
جان کارترایت [26] انگلیسی نیز در ۱۶۰۰ مـ از لندن، از راه شامات و بین‌النهرین و ایران و افغانستان، به هند رفت.
الهیات پنطیکاستی و تبشیر
امروزه، فرقه‌هایی که الهیات پِنطیکاستی دارند؛ مانند کلیسای جماعت ربانی با به‌کارگیری آموزه‌های شفا، محبت، خواب، انرژی‌درمانی، در جذب افراد از سایر فرقه‌ها، موفق‌تر بوده‌اند. از مهم‌ترین روش‌های تبلیغی کلیسا از گذشته تابه‌حال، ارائه خدمات به نام مسیح در میان اقشار محروم و آسیب‌پذیر جامعه است. این فعالیت‌ها در قالب توزیع کتاب مقدس و جزوه‌های مذهبی در لوای خدمات درمانی و آموزشی در روستاها و شهرها و مراکز ترک اعتیاد و ارائه می‌شود. فعالیت‌های تبشیری اینترنتی و شبکه‌های ماهواره‌ای و حتی تبشیرهای خانگی همه در یک راستا بوده و سعی بر جلوه‌نمایی مسیحیت و نجات با نام مسیح دارند. [27]
منابع، مأخذ و معادل لغات
[1] جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، ج۱، ص۱۱۱، بیروت ۱۹۲۸، چاپ افست تهران ۱۳۴۹ش.
[2] کریم مجتهدی، آشنایی ایرانیان با فلسفه جدید غرب: مجموعه پژوهشی، ج۱، ص۲۴، تهران ۱۳۷۹ش
[3] https://www.dharmadispatch.in/culture/how-jawaharlal-nehru-opened-indias-gates-to-christian-missionaries-for-converting-hindus
[4] https://www.dw.com/en/theologian-k%C3%BCng-christianity-gets-on-many-peoples-nerves/a-2766236
[5] ریچارد سی مارتین، «پیشینه مطالعات اسلامی در غرب»، ج۱، ص۲۰، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۷).
[6] Cleary, G. (1909). Friar. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Retrieved June 30, 2023 from New Advent: http://www.newadvent.org/cathen/06280b.htm
[7] هما ناطق، ایران در راه یابی فرهنگی ۱۸۳۴ـ ۱۸۴۸، ج۱، ص۱۷۴، لندن ۱۹۸۸.
[8] Anton Zakhūr Rafa’il : کشیش و مترجم مصری سوری‌تبار بود. به کلیسای کاتولیک یونانی/رومی وابسته و خاستگاهش از حلب بود. الهیات را در رم خواند. به گروه مترجمان فرانسوی در مصر کمک کرد، عضو فرهنگستان علمی نهادینه‌شدهٔ ناپلئون در قاهره شد. مدتی در پاریس ماندگار بود تا زبان عربی درس دهد، به محمدعلی پاشا پیوست و ناظر چاپخانهٔ بولاق برگزیده شد. همچنین در مدرسهٔ پزشکی به عنوان مترجم کار کرد.
[9] Raphaël de Monachis
[10] راجر سیوری، ایران عصر صفوی، ج۱، ص۱۰۵، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران ۱۳۶۶ش.
[11] Giovanni di Pietro di Bernardone : از مشهورترین و مقدس‌ترین شخصیت‌های عالم مسیحیت است و بنیان‌گذار فرقه فرانسیسکن‌ها است. او که در اواسط قرون وسطی می‌زیست تأثیر عمیقی بر الهیات و فلسفه غرب گذاشت.
[12] Francis of Assisi
[13] عزت اللّه نوذری، اروپا در قرون وسطی، ج۱، ص۲۱۱، شیراز ۱۳۷۳ش.
[14] Ramon Llull : عارف و شاعر اهل کاتالونیا بود. نوشته‌هایش به گسترش زبان کاتالونیایی (از زبان‌های رومیایی) کمک کرد و نیز عرفان نوافلاطونی را در اروپای قرون وسطی تا قرن هفدهم تحت تأثیر قرار داد.
[15] هانس ابرهارد مایر، جنگ‌های صلیبی، ج۱، ص۳۲۹، ترجمه عبدالحسین شاهکار، شیراز ۱۳۷۱ش.
[16] Jesuits
[17] Ignatius of Loyola
[18] St Francis Xavier
[19] “S’pore, M’sian Catholics make joint pilgrimage”. Catholic News Singapore. 3 September 2011. Archived from the original on 30 October 2020. Retrieved 10 March 2022.
[20] Brockey, Liam Matthew (2007). Journey to the East: The Jesuit Mission to China, 1579–1724
[21] “Controversy Intensifies Over Alleged Racism of India’s St. Francis Xavier” at: https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1994-12-31-me-14847-story.html
[22] Gerumen Xavier
[23] عبدالهادی حائری، نخستین رویارویی‌های اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، ج۱، ص۴۷۱ـ ۴۷۳، تهران ۱۳۶۷ش.
[24] مجتبی مینوی، تاریخ و فرهنگ، ج۱، ص۹۴ـ۹۷، تهران ۱۳۵۲ش.
[25] Peter Hilling
[26] John Cartwright
[27] https://www.porseman.com/article/%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%AD%D9%8A%D8%AA-%D8%AA%D8%A8%D8%B4%D9%8A%D8%B1%D9%8A/13227